تقویم ، نام روزها ، نام ماهها در زبان ترکی و در منطقه آزربایجان

Takvim ، günler ، Aylar
بنا به عقیده ی دانشمندان و پژوهشگران بزرگ دانشگاه هاوارد و استاد عزیز "کلر" زمانی که تمدن سومر در بین النهرین به وجود امده ، تقویم نیز آغاز شده است. بر اساس آثار و مدارکی که تا به امروز به دست آمده "پروتو-تورک"ها پیشگامان امر سنجش و تقسیم بندی زمان بوده اند. سومرها اولین کسانی بودند که به اهمیت زمان واقف بودن و برای آن تقسیم بندی های در نظر گرفتند که تا به امروز در سرتاسر جهان بکار برده می شود.
با استنباط به لوحه ها بدست آمده از تمدن سومر در شهرهای معروف سومر می توان دریافت که آنان در علم نجوم و ریاضیات بی نظیر بوده و بر اساس وضعیت های نجومی و با کمترین خطای ممکن زمان را به واحد های مختلفی تقسیم‌بندی کرده و به سنجش آن پرداخته اند.
البته شاید بتوان ابراز داشت تمدن آراتتا که آنان نیز از اجداد ترکان امروزی به شمار می روند و در همسایگی تمدن سومر بوده اند (واقع در آذربایجان و ما بین دریاچه اورمیه و دریاچه وان) و به لحاظ نژادی با آنان قرابت داشتند نیز در پیشگامی امر سنجش و تقسیم بندی زمان نقش اساسی سومرها بوده اند.
با توجه به افسانه های سومری از جمله افسانه ی «انمرکر شاهِ دولت-شهر اوروک و فرمانروای ارتته» و افسانه های «لوکال باندا» و «کوه هوروم» ، فرمانروایان دولت-شهر سومری اوروک همواره به سرزمین ارتته با منابع سرشارش و نیز به استادکاران و صنعتگران ماهرش چشم دوخته بودند و جدای از اینکه تمدن سومر به لحاظ علم و دانش در زمان خود بی همتا بوده ولی در موارد بسیاری خود را نیازمند دانش و تکنولوژی مردمان ارتته می‌دیده اند.از جمله خدماتی که سومرها در ارتباط با زمان به بشر عرضه داشته اند می توان گفت :
1. تقسیم شبانه روز به 24 ساعت
2. تقسیم هر ساعت به 60 دقیقه
3. تقسیم هر دقیقه به 60 ثانیه
4. تقسیم هر سال به 12 ماه
5. تقسیم هر ماه به 30 روز
نکته ی بسیار جالب درباره ی تقسیم بندی های سومرها این است که همگی آنها مضربی از عدد 6 هستند.
نام ماه های ایلامی (از دیگر اقوام ترک) و احتمالاً سومری چنین بوده است :
1. حادوکانناس / 2. تورمور / 3. ساکورشیس / 4. کارمابداس / 5. تورناب شیش / 6. قارباسیس / 7. باگیاتیس / 8. مارقاس ناس / 9. حاسیاتیاس / 10. حاناماکاس / 11. سامیماس / 12. میکانناس

تقویم سومرها از اعتدال بهاری یعنی روز اول بهار و عید یئنی گون (ارگه‌نه‌قون / اوغوز) (نوروز) آغاز می شده که بعد ها همین عید به فرهنگ دیگر ملل و اقوام نیز رسوخ یافته است. قبل از تورک‌ها این عید در فرهنگ هیچ قوم و ملتی وجود نداشته است. همچنین ایلامیان نیز اول هر سال یعنی این عید و آغاز نیمه ی دوم سال را جشن می‌گرفته اند.
تورک ها در بازه های زمانی و موقعیت های مکانی مختلف تقویم های مختلفی به کار برده اند که از میان آنها می توان به اسکی تورک چاغ‌سایاری (تقویم ترکی باستان) ، تقویم ختایی ، 12 حئیوانلی چاغ‌سایار (تقویم 12 گانه حیوانات) اشاره کرد.
در ترکستان باستان و در سرزمین چین امروزی تورکان ختایی تقویم خاصی به کار می بردند که هر سال آن 365 روز و 7 گاه و 40.16 فنگ می باشد. سال ختایی از نیمه ی برج دلو (بهمن) یعنی روز 46-ام زمستان شروع می شود. در این تقویم فصل بهار از روز 46-ام فصل زمستان تقویم های دیگر و فصل تابستان نیز از 46-ام فصل بهار سایر تقویم ها آغاز می گردد. بقیه ی فصول نیز به همین منوال می باشند.
همچنین در این گاه شمار هر شبانه روز به 12 قسمت به نام «چاغ / چاغا» تقسیم می شود که به حساب امروزی برابر با 2 ساعت است و هر یک را به اسم حیوانی خاص (همان حیوانات تقویم 12گانه) می نامند. هر چاغ نیز به 8 قسمت 15 دقیقه ای به نام «گاه / کهنا» تقسیم می گردد. از طرفی نیز هر شبانه روز به 10000 قسمت تقسیم می شود که «فنگ / فنگا» خوانده می شود و هر یک برابر با 8.64 ثانیه است.
گفتنی است این تقویم با دیدن ستارگان خاصی در ارتباط است. چاغ‌سایار (تقویم 12 گانه حیوانات) :
این تقویم از مهمترین تقویم های تورکان به شمار می رود که علاوه بر خود تورکان در گستره ی وسیعی میان ملل و اقوام مختلف از جمله تمام زرد پوستان بخصوص چینیان و مغولان ، آسیای مرکزی و شرقی ، جنوب و جنوب شرقی هند و ... کاربرد داشته و دارد. این تقویم در دوران سلجوقیان به صورت غیر رسمی در منطقه ایران امروزی متداول بوده است (البته برخی تداول آن در منطقه ایران امروزی را قبل از سلجوقیان می دانند.) ولی بعد از حمله ی مغول ها و پس از اینکه «خواجه نصیرالدین طوسی» آن را در مراغه بررسی نمود و در اثر خود به نام «زیج ایلخانی» به آن رسمیت بخشید به عنوان تقویم رسمی کشور مورد استفاده قرار گرفت. در خصوص وجه تسمیه این سالها "کاشغری" (ماحمید کاشغرلی) در "دیوان الغات الترک" داستانی را نقل می کند که خلاصه ی آن بدین شرح است :

"یکی از پادشاهان ترک پس از اشتباهی که در ثبت تاریخ یکی از جنگ ها بوجود آمد بر آن شد برای ثبت تاریخ جنگ ها و سایر حوادث همانند ماه های 12 گانه ، دوره ی 12 گانه ی سالها را نیز تنظیم کند. پس از کش و قوس های فراوان و رد پیشنهاد بسیاری از درباریان و عالمان مبنی بر استفاده از صور فلکی ، در مراسم شکاری که در دشت «ایلا» ترتیب داده شده بود حیوانات وحشی را در حوالی رود «ایلا» در تنگنا قرار داد. وقتی که شروع به صید و شکار کرد 12 گروه از آنها به ترتیبی که در ادامه بدان اشاره خواهد شد از آب رود ایلا گذشتند. بدین صورت از آن پس این 12 گونه حیوان در تنظیم دوره‌ی سال های تقویم مورد استفاده قرار گرفتند.
این داستان جنبه ی اساطیری داشته و اهمیت این حیوانات را در فرهنگ اساطیر کهن ترکان نشان می دهد البته بعد ها با گسترش این تقویم در سرزمین های دیگر این حیوانات در فرهنگ سایر ملل و اقوام نیز اهمیت یافت.
2 کتبیه از کتیبه های "اورخون" یعنی "گول تیگین" و "بیلگه قاغان" اولین متون تورکی می باشند که به سالهای حیوانات به عنوان تقویم تاریخ تورکان اشاره کرده اند. علاوه بر آغاز فصل بهار یعنی عید یئنی‌گون (نوروز) این تقویم تورکان مبدا دیگری نیز داشته که از 15 بهمن آغاز می شده است. بعد ها این تقویم بر اساس هجری قمری و شمسی و میلادی نیز تنظیم شد.
نکته ی قابل ذکر دیگر این است که "ابوریحان بیرنی" و "رشید الدین فضل الله" نیز در آثار خود به این تقویم تورکان اشاره کرده اند. همچنین جهانگرد مشهور اهل ونیز ، "مارکوپولو" در قرن 7 هجری پس از 20 سال زندگی در چین در سفرنامه ی خود می نویسد: "در خان بالیق (نام قدیمی و تورکی شهر پکن به معنای پایتخت) بیش از 5000 منجم و فالگیر مسلمان ، مسیحی و ختایی وجود دارد و قابل ذکر است که تورک ها بخصوص تاتارها دور 12 گانه‌ی سالها را تنظیم کرده اند که در آن هر سال را به اسم حیوانی می خوانند و پس از اتمام یک دوره ، دوره ی دیگر به صورت گردشی ادامه پیدا می‌کند."
قابل ذکر است در گذشته مردم بر اساس خلق و خو و رفتار و کردار هر حیوان در مورد آن سال تفأل و اعتقادات خاصی داشته اند.
در تقویم های تورکی هر یک از 12 سال دور 12 گانه به نام حیوانی خاص است. هر سال نیز به 12 ماه تقسیم می شود که دوباره به نام همان حیوانات خوانده می شوند. هر روز نیز 12 چاغ است که همانطور که گفته شد باز به نام همان 12 حیوان نامگذاری شده اند. این 12 حیوان به شرح زیر است:

1. سیچان (سیچقان) - موش / 2. اؤکوز (اود ، اینک) – گاو / 3. بارس (قافلان) - پلنگ / 4. دووشان (تاووشقان) - خرگوش / 5. ناققا (ناک ، لوی) - نهنگ / 6. ایلان - مار / 7. آت (یونت) - اسب / 8. قویون (قوی) - گوسفند / 9. پیچی (بیچی) - میمون / 9. تویوق (توخاقوی) - مرغ / 11. ایت - سگ / 12. دونقوز (تونقوز) - خوک
نکته ی بسیار مهم درباره ی این تقویم‌ها این است که در موارد بسیاری جنبه های مشترکی با هم داشته یا در هم ادغام گشته اند.
در مورد نام ماه ها و روزهای هفته باید گفت که در بازه های زمانی و موقعیت های مکانی مختلف نام های مختلفی بکار برده شده است. در اینجا نام هایی که مختص منطقه ی آذربایجان بوده و تداول بسیاری داشته است ، آورده می شود.
ماه ها :
1. قوچ - آغلار گولر (فروردین) / 2. بوغا - گولن آی (اردیبهشت) / 3. ائکیزلر - قیزاران آی (خرداد) / 4. یئنگج - قورا پیشیرن (تیر) / 5. آسلان - قویروق دوغان (مرداد) / 6. باشاق - زومار آیی (شهریور) / 7. اؤلچن - خزل آیی (مهر) / 8. چایان - قیروو آیی (آبان) / 9. اوخ آتان - آذر (آذر) / 10. اوغلاق - چیلله (دی) / 11. قووا - دوندوران آی (بهمن) / 12. بالیقلار - بایرام آیی (اسفند)
روزهای هفته :
1. یئل گونو - یئللی گون (شنبه) / 2. گون گونو - سود گونو (یکشنبه) / 3. آی گونو - دوز گونو (دوشنبه) / 4. یئر گونو - آرا گون (سه شنبه) / 6. گؤی گونو - اود گونو (چهارشنبه) / 6. سو گونو - سو گونو (پنجشنبه) / 7. ائل گونو - آینی گون (جمعه)
فصول :
1. یاز ، یازین ، آچار (بهار) / 2. یای ، یایخان ، دولار (تابستان) / 3. گوز ، پاییز ، سولار (پاییز) / 4. قیش ، دونار (زمستان)

saman kiyanfar